In De Cocon met Marc Hebbrecht
Narcisme lijkt wel hip, of toch als term. Mensen gebruiken snel het woord ‘narcist’ voor iemand die ver over hun grenzen gaat of egoïstisch gedrag vertoont. Wat is narcisme eigenlijk? Wordt de term te snel gebruikt? We gingen te rade bij dr. Marc Hebbrecht, psychiater-psychotherapeut en psychoanalyticus aan de KU Leuven.
Dokter, wat is narcisme eigenlijk?
‘Het narcisme dankt zijn naam aan de Griekse mythologie. De Narcissuslegende vertelt over Narcissus die de liefde van de nimf Echo afwees. Hij werd daarvoor gestraft door een Griekse godin, die hem verliefd deed worden op zijn eigen spiegelbeeld in een poel. Daarop kwijnde hij weg, verteerd door een verlangen dat nooit bevredigd kon worden. Zijn lichaam veranderde in een bloem, de narcis, die nog altijd naast het water bloeit.
Als we de literatuur in verband met het concept ‘narcisme’ onderzoeken, komen we tot de vaststelling dat aan het begrip ‘narcisme’ meerdere betekenissen worden toegeschreven. Het is dan ook belangrijk aan te geven wat je precies met narcisme bedoelt. Ik gebruik de term in de betekenis dat iemand niet of ver-minderd in staat is zijn zelfwaardegevoel stabiel op peil te houden: hij kan zichzelf te hoog of ook te laag inschatten.’
Narcisme als stoornis
‘De psychiatrische categorie ‘narcistische persoonlijkheidsstoornis’ verwijst naar een extreme vorm: het arrogant narcisme. Het is een stigmatiserend diagnostisch label dat mensen schade kan toebrengen. Narcistische persoonlijkheden behoren tot de risicogroep voor ernstige depressie, middelenmisbruik en –afhankelijkheid. Vaak komen in combinatie met narcisme ook andere persoonlijk-heidsstoornissen voor, zoals borderline, de antisociale, de histrionische en de paranoïde persoonlijkheidsstoornis. Nakomelingen van narcistische personen lopen meer risico dezelfde persoonlijkheidsstoornis te ontwikkelen.
Weet wel, slechts 1% van de bevolking voldoet aan de kenmerken van de narcistische persoonlijkheidsstoornis. Narcistische pathologie1 valt te situeren op een continuüm dat gaat van normaal tot pathologisch. Sommige narcistische mensen zijn bijzonder geslaagd en maken bijvoorbeeld carrière in de magistratuur, de geneeskunde, de politiek, de sport, de showbusiness en de modewereld. Om een leiderschapsrol te vervullen is gezond narcisme zelfs belangrijk!
Narcisme herkennen is de eerste stap om je ertegen te beschermen, maar probeer niet te snel te oordelen.
Normale narcisten zijn gevoelig voor kritiek en negatieve beoordelingen, doch hanteren dat met stijl en gratie. Ze zijn vooral gewiekst in het omgaan met belangrijke anderen waarbij ze diens macht gebruiken in het eigen voordeel. Ze worden dapper en onbeschaamd genoemd, ook competitief en ambitieus. Liefst willen ze de top bereiken en als de beste en bekwaamste aanzien worden. Ze geloven in zichzelf en in hun eigen mogelijkheden en vragen geen speciale behandeling of privileges. Ze kunnen echter vergeten dat wederkerigheid in relaties ook belangrijk is. Ze willen vooral door anderen goed behandeld en gevaloriseerd worden en staan op hun rechten. Het onderscheid tussen normaliteit en pathologie is niet gemakkelijk te trekken.
Gezonde narcisten zijn in staat tot sociale betrokkenheid en empathie. Ze zijn geïnteresseerd in de gedachten en gevoelens van anderen en tonen zich bereid het eigen aandeel te zien wanneer er problemen ontstaan in hun interpersoonlijke relaties. We spreken van een beginnende stoornis wanneer het empathisch vermogen tekortschiet en men oog verliest op de wederkerigheid in relaties of wanneer anderen worden uitgebuit ten voordele van het eigen belang.’
Waarom wordt narcisme vandaag als term zo vaak ten onrechte gebruikt?
‘Onze huidige beeldcultuur van selfies lijkt een oneindige stroom van narcistische uitingen. Sommige mensen zijn overdreven tevreden met zichzelf, pronken graag, spreken veel over zichzelf. Daarom zijn ze echter nog niet narcistisch.’
Waar ligt de grens tussen egoïsme en narcisme?
‘Die vraag is moeilijk te beantwoorden: ‘egoïsme’ is een moraliserend begrip. Narcistische mensen zijn egoïstisch in die zin dat ze erg bezig zijn met zichzelf en hun eigen imago.’
Waaraan kan je een narcist herkennen?
‘Wees op je hoede met iemand die al bij het eerste contact opvallend charmerend is, maar al vlug en veel over zichzelf praat en je wil imponeren met hoe geweldig hij is. Narcisme herkennen is de eerste stap om je ertegen te beschermen, maar probeer niet te snel te oordelen. Narcisten zijn mensen met een gebrek aan empathie, die graag zelf in het middelpunt van de belangstelling staan, te zelfverzekerd en zelfs arrogant reageren, veel bewondering van anderen nodig hebben en de ander gebruiken voor bevrediging van eigen behoeftes. Iemand die narcistische trekken bij zichzelf vaststelt, is eigenlijk al minder pathologisch.
Het probleem is vaak dat anderen de narcistische problemen wel opmerken, maar dat de persoon zelf er zich volstrekt niet van bewust is.’
Onze huidige beeldcultuur van selfies lijkt een oneindige stroom van narcistische uitingen.
Hoe ga je best om met een narcistisch iemand?
‘Probeer eerst en vooral te begrijpen waarom iemand op een bepaalde manier reageert. Is het een gewoonte of is het situatiegebonden? Mensen die erg onder stress staan kunnen meer narcistisch reageren. Dan kan je beter kalm blijven en de ander prijzen voor wat er wel goed gaat. Het is verder belangrijk te benoemen wat je waardeert, je grenzen aan te geven en uit te drukken welk gedrag je echt niet kan aanvaarden. Wanneer je erg narcistische mensen confronteert, kan dat een woedeaanval tot gevolg hebben. Het is niet gemakkelijk om algemene adviezen te geven …
In elk geval moet er per geval goed nagedacht worden over wat de beste handelswijze is. Als je lijdt onder narcistisch gedrag van je partner, kan je best zelf in therapie gaan om je sterker te voelen. Daar kan je dan onderzoeken waarom je je leven wil – of net niet wil – laten vergallen door een ander. Blijf in jezelf vertrouwen, laat je zelfvertrouwen niet volledig afbreken. Een narcistische partner zal zijn behoefte aan waardering bij andere bronnen dan de relatie moeten bevredigen: hun job, het welzijn van de kinderen, vriendschappen, een interessante hobby … Vermijd de narcistische partner te krenken, want dat komt als een boemerang terug in je eigen gezicht. Als je je partner toch beledigd hebt, verontschuldig je dan om je eigen aandeel en probeer tot een gesprek te komen wanneer de sfeer hersteld is.
Het is ten slotte vooral ook belangrijk de kinderen te beschermen en ervoor te zorgen dat ze geen slachtoffer worden van vernedering en kleineren.’
Kun je van narcisme herstellen?
‘In mijn ervaring kan men moeilijk loskomen van de structuur van zijn persoonlijkheid.
Dankzij begeleiding of psychotherapie kunnen er echter wel rijpere vormen van narcisme ontstaan met meer empathie, meer humor, besef van vergankelijkheid, aanvaarden dat men ouder wordt en meer schuldgevoel.’
Interview | Smet, H., De Cocon, jaargang 16, editie 92