De theorie van positieve desintegratie
Wanneer we overweldigd worden door boosheid en frustraties hebben we de neiging om de oorzaak daarvan bij onze omgeving te leggen en dus buiten onszelf. Toch is het evengoed mogelijk dat een innerlijke oorzaak aan de basis ligt van zulke conflictsituaties. Het gevoel van anders zijn kan bijvoorbeeld een inwendige onrust veroorzaken die zich uitwendig ventileert in die gefrustreerde gevoelens.
De Theorie van Positieve Desintegratie is een humanistische persoonlijkheidstheorie en het levenswerk van de Poolse psycholoog en psychiater Kazimierz Dąbrowski (°1902- †1980). De theorie beschrijft vijf ontwikkelingsniveaus die het individu moet doormaken om tot een authentieke en autonome persoonlijkheid te komen. Emotie speelt bij Dąbrowski een belangrijke rol in persoonlijkheidsontwikkeling. Hij besteedt veel aandacht aan het verschijnsel van het gevoeliger centraal zenuwstelsel met zijn dunnere zenuwen, gevoeligere zenuwuiteinden en snellere synapsen (verzorgen de communicatie tussen zenuwcellen).
'Overprikkelbaarheden'
In Dąbrowskis visie is een gevoelig zenuwstelsel een factor en een indicatie van een verhoogde aanleg voor persoonlijkheidsontwikkeling. Toen Elaine Aron in 1996 haar concept ‘HSP’ wereldkundig maakte, bracht haar research de Theorie van Positieve Desintegratie opnieuw in herinnering. Dąbrowski zelf spreekt in het verband van HSP over ‘overprikkelbaarheden’ en onderscheidt in toenemend belang voor persoonlijkheidsontwikkeling vijf verschillende types: psychomotorische, zintuiglijke, verbeeldende, emotionele en intellectuele overprikkelbaarheid. Vooral wanneer de laatste drie types zich uiten binnen eenzelfde individu kan dit duiden op een verhoogd ontwikkelingspotentieel, of een wisselwerking die het pad effent voor emotionele groei.
Innerlijk uiteenvallen
Het tweede ontwikkelingsniveau is bepalend in de Theorie van Positieve Desintegratie. Door emotionele conflicten desintegreer je in het tweede niveau, je valt innerlijk uit elkaar, terwijl er in het eerste niveau net een grote integratie heerst met de geldende sociale en maatschappelijke normen en waarden. Anders gesteld overlapt je eigenwaarde in niveau één goeddeels met de toebedeelde maatschappelijke waarde. Wanneer je innerlijk uiteenvalt in niveau twee, ervaar je emotionele conflictsituaties met de opgelegde uitwendige normen en waarden door de spontane ontwikkeling van alternatieve maar goedgunstige inwendige waarden.
Toch is niveau twee volgens Dąbrowski een delicaat stadium in beginnende persoonlijkheidsontwikkeling. Die emotionaliteit kan zich immers innerlijk en vaak ook uiterlijk uiten in bijvoorbeeld boosheid en frustraties met de nodige conflicten met de omgeving tot gevolg. In een ideale wereld kan je in niveau twee in een constructieve dialoog met je omgeving de eigen persoonlijkheid verder vormgeven, maar de dagelijkse ervaring leert nu eenmaal dat we niet in een ideale wereld leven. Je bent daarom in de regel op jezelf aangewezen en zal solitair via introspectie en zelfreflectie de overvloed aan emoties het hoofd moeten bieden; een eenzaam proces dat zich al eens kan uiten in depressies en neurosen, in het slechtste geval in psychoses en zelfs zelfmoord.
Dit delicate proces gaat niet zelden gepaard met een emotioneel pijnlijke bewustwordingsfase van zichzelf en de omgeving, die het nodige lijden veroorzaakt waardoor innerlijke conflicten uiteindelijk als te moeilijk ervaren kunnen worden. Uit zelfbehoud verval je dan opnieuw in niveau één en in dat geval blijft het persoonlijkheidspotentieel onontgonnen.
Soms komen mensen psychisch in de problemen omdat ze simpelweg niet oppervlakkig genoeg zijn voor het maatschappelijk leven.
Positief vervolg
Toch kan de desintegratie in niveau twee ook een positief vervolg krijgen wanneer je de innerlijk conflicten leert te kanaliseren in een soort van constructieve reactie tegen de geldende maatschappelijke normen en waarden. Een afwijkend waardenverhaal dat vertrekt vanuit een onafhankelijke interne kracht krijgt steeds concreter vorm en wordt een persoonlijke gids in het leven. Pas dan ben je op weg naar een derde niveau, waarin je de grootse innerlijke obstakels tot persoonlijkheidsontwikkeling geleidelijk aan overwint en je eigenwaarde zich gaandeweg loskoppelt van wat de maatschappij voorschrijft. Dit proces kan zich verder vervolmaken in een vierde en een vijfde niveau.
Honest Abe
De Amerikaans president Abraham Lincoln (°1809-†1865) is een mooi praktijkvoorbeeld van persoonlijkheidsontwikkeling in overeenstemming met de Theorie van Positieve Desintegratie – hij kreeg ooit de bijnaam Honest Abe. Na verscheidene familiale, persoonlijke en professionele tegenslagen met de nodige psychische moeilijkheden als gevolg is hij na een hobbelig politiek parcours uiteindelijk president geworden van de Verenigde Staten. Onder zijn presidentschap is de slavernij uiteindelijk afgeschaft, een mooi voorbeeld van het afwijkend waardenverhaal. In het mensbeeld van de blanke man was slavernij toen immers de norm.
Only great pain is the ultimate liberator of the spirit (…) the long, slow pain that takes its time (…) I doubt that such pain makes us ‘better’; but I know that it makes us more profound.
Psychisch in de problemen
Eigenlijk stelt de Theorie van Positieve Desintegratie erg vereenvoudigd dat mensen die psychisch in de problemen komen daarom niet noodzakelijk psychische problemen hebben. Als mensen dus psychisch in de problemen komen hoeven ze daar hun identiteit niet automatisch door laten te bepalen, het kan net worden aanzien als een uitnodiging om de identiteit verder vorm te geven.
Alleen buitengewone pijn leidt tot de ultieme bevrijding van de geest (…) Ik betwijfel of zo’n pijn ons ‘beter’ maakt; maar ik weet dat we er minder oppervlakkig door worden.
De Duitse filosoof Friedrich Nietzsche (°1844-†1900) schrijft in zijn boek De vrolijke Wetenschap (originele titel: Die fröhliche Wissenschaft):
'En soms komen mensen psychisch in de problemen omdat ze simpelweg niet oppervlakkig genoeg zijn voor het maatschappelijk leven. Zo worden boosheid en frustraties de nadelige gevolgen van een individueel gemis, waardoor mensen zich liever afsluiten van de grote boze buitenwereld en terugplooien op de gemoedsrust die ze vinden in hun comfortzone.'
Metamorfose
Maar zoals het spreekwoord zegt: ‘De nacht is het donkerst vlak voor de dageraad aanbreekt.’
De Theorie van Positieve Desintegratie biedt een raamwerk om inzicht te verwerven in de zin van innerlijk lijden en het een plaats te leren geven in het leven. Als het leven weer eens te veel wordt en we ons het liefst verschansen in onze veilige cocon, dan moedigt Kazimierz Dąbrowskis theorie ons net aan om de metamorfose te durven maken tot vlinder.
Bronnen: 1882 - The Gay Science; Preface for the Second Edition / 1882 - De vrolijke Wetenschap
Wetenschappelijk | Neukermans, J., De Cocon, jaargang 13, editie 78